İslam mimari ekolü, asırlar boyunca çok geniş bir coğrafi alanda kültür, bilim ve sanat birikimlerini harmanlayarak eşi benzeri olmayan bir yapı dünyası inşa etmiştir. Bu yapı sanatı, ışık ile fiziki mekan arasındaki bağı maharetle kuran bakış açısı, hatasız geometrik kurgusu, düzenli tekrarlar sayesinde güçlenen estetik anlatımı ve ruhani iklimiyle ön plana çıkar. Kubbeler, kemerli yapılar, iç avlular, revaklar, su unsurları ile hat ve tezhip gibi sanat dallarıyla bütünleşen bu mimari vizyon; yalnızca ikamet edilecek veya ibadet edilecek bir alan oluşturmaz, aynı zamanda iç dünyayı huzura kavuşturan bir idrak biçimi meydana getirir.
İslam sanatının seçkin eserleri, oranlardaki muazzam denge, ayrıntılardaki zarafet ve inşa tekniklerindeki yetkinlik neticesinde, bir uygarlığın felsefi derinliğini, inanç ilkelerini ve estetik gayesini mekana aktaran benzersiz yapıtlara dönüşür. Söz konusu kültürel miras, geçmiş zamanlardan günümüze kadar ulaşan toplumsal sürekliliğin mimari düzlemdeki bir bildirisi konumundadır. Ne var ki günümüz dünyasında bu zengin mirasa layığıyla sahip çıkılamadığı gibi, bu birikime karşı önyargılı yaklaşan ve peşin hükümlerle her şeye itiraz eden bir kesim de mevcuttur…
Esasen karşımızda duran en hayati problem de budur: Ortaya yeni bir değer koymaksızın, geçmişe şuursuzca muhalefet etmek. Cumhuriyet dönemi aydınlarının ve özgürlük savunucularının hani nerede kalıcı romanları, öyküleri, şiirleri, tiyatro metinleri veya mimari yapıtları? Cumhuriyet çağının sözde entelektüel kesiminin büyük çoğunluğu sanat alanında sınıfta kalmış olmasına rağmen, kendilerini geliştirmek adına hiçbir gayret içerisinde de bulunmamaktadır. Bir örnek vermek gerekirse: İslam mimarisinin sahip olduğu inceliği ve görkemi idrak edip hayata geçirmek yerine, kaba ayakların üzerine süs niyetine eklenen ve mimarlık literatüründe pilastr olarak adlandırılan hantal sıra kemerli basit dekorları kullanmayı yeğlediler. Zira mimarlık bilincinin sığlaştığı devirlerde mimar, ayrıntılar üzerinde gerçekleştirdiği küçük oyunlar, yapay süslemeler ve sahte dekoratif ögelerle aslında kendi mimari yetersizliğinin üzerini örtmeye çalışır.
Oysa zihnimizden asla çıkarmamamız gereken temel gerçek, İslam mimari geleneğinin bıraktığı bu mirasın sadece görkemli yapılardan ibaret olmayıp bir düşünce sisteminin, yaşam hayalinin ve medeniyet perspektifinin mekana bürünmüş hali olmasıdır. Bu değerli mirası belirli temel başlıklar çerçevesinde incelemek mümkündür:
1. Tevhid İlkesinin Mekansal Tezahürü
İslam mimarisinin temelinde teklik (tevhid) felsefesi bulunur. İnşa edilen yapılar, şatafattan ziyade bir denge ve bütünlük halini temel alır. Simetrik yapılar, yinelenen geometrik formlar ve ritmik hiyerarşi, yaratıcının tekliğini ve evrendeki kusursuz düzeni çağrıştırır. Gösterişli olmaktan uzak duran fakat derin manalar barındıran bu mimari üslup, insanı odağa alan yalın bir anlayışı yüceltmektedir.
2. Mimari ve Şehir Arasındaki Bütünlük
İslam mimari geleneği tek başına duran binalar üretmekten ziyade, organik bir şehir dokusu tesis etmiştir. Merkezinde caminin yer aldığı yerleşim planı; eğitim kurumları, aşevleri, hamamlar, pazar yerleri ve çeşmelerle bir bütün haline getirilir. Bu yapıların bir arada oluşturduğu kompozisyon, toplumsal yaşantının adalet, dayanışma ve vakıf geleneği etrafında şekillenmesine imkan tanımıştır. Şehir, sadece ikamet edilen bir bölge değil; ahlaki değerlerin ve nizamın muhafaza edildiği bir yaşam alanı olmuştur
3. Özel Hayatın Gizliliği ve Ölçülü Yaşam
Konut mimarisinde iç dünyaya yönelmek, sokak kurgusunda ise denge ve hürmet temel kuraldır. Avlulu konut tipleri, yüksek dış duvarlar ve dar yapılı sokaklar; mahremiyet olgusunun, komşuluk hukukunun ve insan onuruna verilen değerin mimariye yansıtılmış biçimidir. Bu tutum, çağdaş şehircilik anlayışında yitirilen insan odaklı ölçeğin tarihsel bir modelini bizlere sunmaktadır.
4. Dekorasyon Anlayışı: Mananın Önceliği
İslam mimari sanatında tezyinat (süsleme), kendi başına bir amaç değil, bir anlam aktarıcısıdır. Hat sanatı, geometrik şekiller ve nebati desenler, Kur’an-ı Kerim ayetleriyle bir araya gelerek binaya bir ruh üfler. Canlı figürlerinden kaçınılması, ilginin somut maddeden ziyade soyut manaya yönelmesini sağlar. Bu yönüyle İslam mimari sanatı, sadece izlenen bir görselden ziyade üzerinde tefekkür edilen unsurları ön plana çıkarır.
5. Vakıf Sisteminin Mimari Yansımaları
Kervansaray yapıları, köprüler, toplu yemek alanları, hastaneler ve su sebilleri; İslam mimarisinin toplumsal adalet prensibini cisimleştiren eserlerdir. Bu yapılar, mimari faaliyetlerin sadece varlıklı kesimler için değil, halkın tamamı için gerçekleştirildiğini kanıtlar. Günümüzde “kamusal mimari” olarak nitelendirilen vizyonun temelleri tam olarak burada bulunmaktadır.
6. Yerel Coğrafya ile Sağlanan Uyum
İslam mimarisi, ulaştığı her farklı bölgede o yörenin malzemesini ve iklim özelliklerini gözetmiştir. Endülüs topraklarından Orta Asya bozkırlarına, Anadolu coğrafyasından Kuzey Afrika sahillerine kadar uzanan devasa alanda aynı ruh korunmuş, ancak tek tipleşmeden kaçınılmıştır. Bu durum, İslam mimarisinin hem evrensel bir nitelik taşıdığını hem de yerel bir karakter barındırdığını ispatlar.
7. Modern Dünyaya Sunulan Dersler
İslam mimari mirası, içinde bulunduğumuz çağ için mühim iletiler içermektedir:
- İnsan boyutlarını temel alan kentsel alanlar
- Tabiat ile çatışmayan, uyumlu binalar
- Manevi değerleri dışlamayan mekan kurgusu
- Toplumsal hakkaniyeti gözeten mimari süreçler
Bu büyük miras, sadece geçmişe ait bir hatıra değil; modern dünyanın yaşadığı şehircilik krizlerine karşı güçlü bir çözüm ve referans kaynağıdır.
