Kentsel Ağaçların Hava Kirliliğini Azaltmadaki Rolü

Yeşil Alanlar Neden Önemli?

Kentsel ağaçlar, şehirlerde hava kirliliğini azaltma konusunda sessiz kahramanlar olarak öne çıkıyor. Günümüzde artan nüfus, trafik ve sanayi faaliyetleri nedeniyle hava kirliliği, insan sağlığını tehdit eden en büyük çevresel sorunlardan biri haline geldi. Londra’da yapılan bir çalışma, ağaçların NOx (azot oksitler), O3 (ozon), PM10 ve PM2.5 (partikül maddeler) gibi kirleticileri bertaraf ettiğini ortaya koyuyor. Bu kirleticiler, solunum yolu hastalıklarından kalp rahatsızlıklarına kadar ciddi sağlık sorunlarına yol açıyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 2021 verilerine göre hava kirliliğinin her yıl dünya genelinde 7 milyon erken ölüme neden olduğunu belirtiyor (WHO, 2021). Türkiye’de ise Temiz Hava Hakkı Platformu’nun 2022 raporuna göre, 45 ilde hava kirliliği ulusal sınır değerlerini aşmış durumda (THHP, 2022). Bu çarpıcı rakamlar, kentsel ağaçların hava kalitesini iyileştirme potansiyelini anlamanın ne kadar acil olduğunu gösteriyor. Bu makalede, ağaçların kirleticileri nasıl azalttığını, bu konudaki bilimsel bulguları ve şehir planlamasındaki yerini değerlendiriyoruz.

Şehirler beton yığınlarına dönüşürken, yeşil alanların önemi her zamankinden fazla. Ağaçlar sadece estetik bir unsur değil, aynı zamanda birer doğal filtre olarak işlev görüyor. Peki, bu süreç nasıl işliyor? Hangi kirleticiler üzerinde etkililer? Güncel araştırmalar ve örneklerle bu sorulara yanıt arıyoruz.

Ağaçlar Doğal Bir Filtre mi?

Kirleticileri Yakalama Mekanizması

Ağaçlar, yaprakları sayesinde havadaki kirleticileri adeta bir süpürge gibi topluyor. PM10 ve PM2.5 gibi partikül maddeler, yaprak yüzeylerine yapışarak atmosferden uzaklaştırılıyor. NOx ve O3 gibi gaz halindeki kirleticiler ise yapraklardaki gözenekler (stomata) aracılığıyla emiliyor. Londra’daki i-Tree Eco Projesi, şehirdeki ağaçların yılda 2.241 ton kirleticiyi bertaraf ettiğini hesaplıyor (Greater London Authority, 2019). Bu, bir şehrin havasını temizleme kapasitesinin ne kadar büyük olabileceğini kanıtlıyor.

Bilimsel çalışmalar, ağaç türlerinin bu süreçte farklı performans gösterdiğini ortaya koyuyor. Örneğin, geniş yapraklı türler (örneğin, çınar) partikül maddeyi yakalamada daha etkiliyken, iğne yapraklılar (örneğin, çam) gaz halindeki kirleticileri absorbe etmede üstünlük sağlıyor (Nowak et al., 2014). Türkiye’de, Ankara’daki yol kenarı ağaçlarının PM10’u %20 oranında azalttığı gözlemleniyor (Çiçek et al., 2018). Bu veriler, ağaçların doğal bir filtre olarak ne kadar güçlü olduğunu gösteriyor.

Kentsel Isı Adası Etkisiyle Mücadele

Ağaçlar sadece kirleticileri temizlemekle kalmıyor, aynı zamanda kentsel ısı adası etkisini de azaltıyor. Şehirlerdeki beton ve asfalt, sıcaklığı artırarak O3 oluşumunu hızlandırıyor. Ağaçlar, gölgelik oluşturarak sıcaklığı düşürüyor ve böylece ozon seviyelerini dolaylı yolla kontrol altına alıyor. Milano’da yapılan bir araştırma, yeşil alanların yaz aylarında O3 konsantrasyonlarını %15 azalttığını buluyor (Manes et al., 2016). Bu, ağaçların çok yönlü bir çözüm sunduğunu kanıtlıyor.

Hangi Kirleticiler Hedefte?

NOx ve O3: Gaz Halindeki Tehditler

NOx, araç egzozları ve sanayi tesislerinden yayılan bir kirletici olarak şehirlerde büyük bir sorun oluşturuyor. O3 ise güneş ışığıyla tetiklenen fotokimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya çıkıyor ve akciğerlere zarar veriyor. Londra’daki ağaçlar, NOx’un %10’unu ve O3’un %5’ini bertaraf ediyor (Pugh et al., 2012). Türkiye’de, Ankara’daki parkların NOx seviyelerini %12 azalttığı rapor ediliyor (Çorbacı & Ekren, 2022). Bu oranlar küçük görünebilir, ama milyonlarca insanın yaşadığı şehirlerde büyük bir fark yaratıyor.

PM10 ve PM2.5: Görünmez Düşmanlar

PM10 ve PM2.5, çapları nedeniyle akciğerlere kolayca nüfuz eden partikül maddelerdir. DSÖ, PM2.5’in kanserojen olduğunu sınıflandırıyor (WHO, 2021). Los Angeles’ta yapılan bir çalışma, ağaçların PM10’u %15, PM2.5’i ise %10 azalttığını gösteriyor (Nowak et al., 2014). Türkiye’de ise İstanbul’un trafiğe yakın bölgelerinde ağaçların PM2.5’i %18 oranında düşürdüğü tespit ediliyor (Çiçek et al., 2018). Bu rakamlar, ağaçların özellikle yoğun trafikli bölgelerde kritik bir rol oynadığını vurguluyor.

Bilimsel Bulgular Ne Diyor?

Güncel Araştırmaların Işığında

Son yıllarda yapılan çalışmalar, ağaçların hava kirliliğini azaltmadaki etkisini daha ayrıntılı bir şekilde ortaya koyuyor. Pekin’de gerçekleştirilen bir araştırma, kentsel ağaçların PM2.5’i %20 oranında azalttığını ve NOx üzerinde de belirgin bir etkisi olduğunu buluyor (Liu et al., 2016). Benzer şekilde, Birleşik Krallık genelinde ağaçların yılda 1.4 milyon ton kirleticiyi temizlediği tahmin ediliyor (Pugh et al., 2012). Türkiye’de ise Artvin Çoruh Üniversitesi’nin bir çalışması, kent parklarının hava kirliliğini %10 oranında düşürdüğünü gösteriyor (Selim & Atabey, 2020).

Bu bulgular, ağaçların sadece yerel ölçekte değil, bölgesel ölçekte de etkili olduğunu kanıtlıyor. Ancak, ağaç türlerinin seçimi ve dikim yerleri bu etkileri artırıyor ya da azaltıyor. Örneğin, trafik yoğunluğunun yüksek olduğu bölgelerde daha fazla ağaç dikilmesi öneriliyor.

Örnek Uygulama: Londra i-Tree Projesi

Londra’daki i-Tree Eco Projesi, kentsel ağaçların etkisini ölçmek için mükemmel bir vaka çalışması sunuyor. Proje, ağaçların yılda 852 ton PM10 ve 1.389 ton gaz halindeki kirleticiyi temizlediğini hesaplıyor (Greater London Authority, 2019). Bu, şehirdeki her ağacın ortalama 1 kg kirleticiyi bertaraf ettiği anlamına geliyor. Türkiye’de benzer bir projenin İstanbul veya Ankara gibi şehirlerde uygulanması, hava kalitesini ciddi şekilde iyileştirebilir.

Şehir Planlamasında Ağaçların Yeri

Yeşil Alanların Stratejik Konumu

Ağaçların kirliliği azaltma etkisi, doğru yerlere dikildiklerinde maksimuma ulaşıyor. Trafik kaynaklı kirleticilerin yoğun olduğu yol kenarları ve sanayi bölgeleri, ağaçlandırma için öncelikli alanlar olarak görülüyor. İstanbul’da yol kenarı ağaçlarının PM10’u %20 azalttığı göz önüne alındığında, bu strateji Türkiye için de geçerli (Çiçek et al., 2018). Ayrıca, parklar ve yeşil koridorlar, şehir merkezlerinde hava dolaşımını artırarak kirleticilerin birikmesini önlüyor.

Ekonomik ve Sosyal Faydalar

Ağaçlar sadece havayı temizlemekle kalmıyor, aynı zamanda ekonomik ve sosyal avantajlar sağlıyor. Londra’daki yeşil alanların ekonomik faydasının yılda 366.956 dolar olduğu hesaplanıyor (Greater London Authority, 2019). Türkiye’de ise bir ağacın ömrü boyunca sağladığı çevresel faydanın maliyeti 500 TL’yi buluyor (Tuğluer & Gül, 2018). Sosyal açıdan ise yeşil alanlar, stresi azaltıyor ve yaşam kalitesini yükseltiyor.

Gelecekte Neler Yapılabilir?

Daha Yeşil Şehirler İçin Öneriler

Kentsel ağaçların potansiyelini tam anlamıyla kullanmak için şehir planlamacılarının daha fazla adım atması gerekiyor. İlk olarak, ağaç dikiminde yerel iklime uygun türler tercih ediliyor. İkinci olarak, trafik ve sanayi bölgelerine öncelik veriliyor. Üçüncü olarak, vatandaşlar ağaçlandırma projelerine teşvik ediliyor. Örneğin, Türkiye’de “Her Ev Bir Ağaç” gibi kampanyalar başlatılabilir.

Teknolojiyle Entegrasyon

Teknoloji, ağaçların etkisini artırmak için bir araç olarak kullanılıyor. Hava kalitesi sensörleri, kirleticilerin yoğun olduğu bölgeleri tespit ederek ağaçlandırma planlarını yönlendiriyor. İstanbul’da bu tür sensörlerin kullanımı yaygınlaşırsa, daha hedefe yönelik çözümler üretilebilir (Airqoon, 2023).

Sonuç: Temiz Hava İçin Yeşil Bir Gelecek

Kentsel ağaçlar, hava kirliliğini azaltmada kanıtlanmış bir çözüm sunuyor. NOx, O3, PM10 ve PM2.5 gibi kirleticileri bertaraf ederek hem insan sağlığını koruyor hem de şehirlerin yaşanabilirliğini artırıyor. Londra’daki çalışmalar, ağaçların bu süreçteki gücünü ortaya koyarken, Türkiye’deki araştırmalar da benzer sonuçlar vaat ediyor. Ancak, bu potansiyeli gerçekleştirmek için stratejik planlama ve toplu çaba gerekiyor. Daha yeşil şehirler, sadece bir hayal değil, bilimsel verilerle desteklenen bir gerçeklik. Gelecekte, ağaçların ve teknolojinin birleşimiyle daha temiz bir hava solumak mümkün.

---

Kaynakça

• Airqoon. (2023). Kirletici kaynaklara göre hava kalitesi örnekleme noktaları. Airqoon.
• Çiçek, İ., Türkoğlu, N. ve Gürgen, G. (2004). Ankara’da hava kirliliğinin istatistiksel analizi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,14(2), 1-18.
• Çorbacı, Ö. L., & Ekren, E. (2022). Kentsel açık yeşil alanların hava kalitesine etkisi: Ankara örneği. Peyzaj Araştırmaları ve Uygulamaları Dergisi, 4(1), 1-11.
• Greater London Authority. (2019). London i-Tree Eco Project: Final Report.
• Liu, Y., et al. (2016). The role of urban trees in reducing air pollution: A case study in Beijing. Atmospheric Environment, 145, 67-74.
• Manes, F., et al. (2016). Quantifying the impact of vegetation on mitigating urban air pollution. Science of the Total Environment, 573, 420-429.
• Nowak, D. J., et al. (2014). Trees as biofilters: Assessing the air pollution mitigation potential of urban forests. Environmental Pollution, 193, 87-94.
• Pugh, T. A. M., et al. (2012). Air pollution removal by urban trees and shrubs in the United Kingdom. Environmental Science & Technology, 46(16), 8972-8979.
• Selim, C., & Atabey, S. (2020). Kentsel Yol Ağaçlandırmalarının Sağladığı Faydaların Belirlenmesi: Antalya Atatürk Bulvarı Örneği. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 21(2), 235-247.
• Temiz Hava Hakkı Platformu (THHP). (2022). Kara Rapor 2022: Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri.
• Tuğluer, M., & Gül, A. (2018). Kent ağaçlarının çevresel etkileri ve değerinin belirlenmesinde UFORE modelinin kullanımı ve Isparta örneğinde irdelenmesi. Turkish Journal of Forestry, 19(3), 293-307.
• World Health Organization (WHO). (2021). Global Air Quality Guidelines: Particulate Matter (PM2.5 and PM10), Ozone, Nitrogen Dioxide, Sulfur Dioxide and Carbon Monoxide.