Hayvanlar Bizimle Konuşuyor mu? Yapay Zeka ile Çözülen Dil Sırları

İnsan dilinin eşsiz bir yetenek olduğu fikri, yüzyıllardır bilişsel bilimlerin temel taşlarından biri olmuştur. Ancak son yıllardaki bilimsel gelişmeler, bu algımızı derinden sarsıyor. Bonobolardan balinalara kadar uzanan geniş bir hayvan iletişimi yelpazesi, düşündüğümüzden çok daha karmaşık yapılar sergiliyor. Özellikle yapay zeka teknolojilerinin devreye girmesiyle, hayvanların kendi aralarındaki iletişim biçimlerinin şaşırtıcı detayları gün yüzüne çıkıyor ve dilin evrimi hakkındaki düşüncelerimizi yeniden şekillendiriyor. Bu keşifler, insan dilinin benzersizliğini tartışmaya açarken, doğadaki yerimiz üzerine de yeni sorular sorduruyor (Nature, 2024).

Hayvan İletişiminin Şaşırtıcı Karmaşıklığı: Sanılandan Daha Fazlası

Hayvanların iletişim kurduğu bilinen bir gerçekti, ancak bu iletişimin “dil” olarak nitelendirilebilecek düzeyde karmaşık olup olmadığı uzun süre tartışma konusu oldu. Son çalışmalar, özellikle primatların, beklenenden çok daha sofistike sesli iletişim yeteneklerine sahip olduğunu gösteriyor. Bu araştırmalar, insan dilinin temel bileşenlerinden bazılarının hayvanlar aleminde de bulunduğunu ortaya koyarak bilim dünyasında heyecan yaratıyor (Berthet et al., 2024).

Bonoboların “Konuşmaları”: Cümle Kurmanın İlk İşaretleri

Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin yağmur ormanlarında yaşayan bonobolar (Pan paniscus), tıpkı insanlar gibi çağrıları birleştirerek karmaşık ifadeler oluşturuyorlar. Araştırmacılar, bu primatların, “hadi şunu yapalım” anlamına gelen bir ‘yelp’ sesi ile “bana bak” anlamına gelen bir ‘grunt’ sesini birleştirerek “yaptıklarıma bak ve bunu birlikte yapalım” benzeri bir mesaj verdiğini gözlemledi. Bu tür birleşimler, dilbilimdeki ‘kompozisyonellik’ (anlamlı birimlerin birleştirilerek yeni anlamlar oluşturması) kavramını hayvanlarda da bulabileceğimizi düşündürüyor (Berthet et al., 2024).

Fransa’daki Rennes Üniversitesi’nden primat ve dilbilim araştırmacısı Mélissa Berthet ve ekibi, bonoboların çağrıları dört farklı şekilde birleştirdiğini kaydetti. Bazı durumlarda, bir çağrı diğerini değiştiriyor ve bu durum, insan dilindeki “korkunç aktör” (terrible actor) ifadesinde olduğu gibi, parçaların basitçe toplamından öte yeni bir anlam yaratıyor. Bu “önemsiz olmayan kompozisyonellik”, bonoboların iletişim sisteminin zenginliğini ortaya koyuyor ve bonobo konuşmaları üzerine yapılan çalışmaların önemini vurguluyor (Berthet et al., 2024).

Kuşlardan Şempanzelere: Anlamlı Çağrı Birleşimleri

Kompozisyonellik üzerine yapılan ilk çarpıcı çalışmalar sadece primatlarla sınırlı değil. 2016’da yapılan bir araştırma, Japon baştankara kuşlarının (Parus minor) “alarm” ve “toplanma” çağrılarını belirli bir sıraya göre birleştirerek, yırtıcılara karşı hem uyarı hem de toplanma davranışını tetiklediğini gösterdi. Bu, çağrıların sırasının anlamı değiştirdiğini ve kompozisyonelliğin kuşlarda da mevcut olduğunu kanıtladı (Suzuki et al., 2016). 2023 yılında yapılan bir başka çalışma ise, vahşi şempanzelerin (Pan troglodytes) benzer şekilde “alarm” ve “yardım çağrısı” seslerini birleştirerek tehlikeye karşı toplanma mesajları verdiğini ortaya koydu (Arnold & Zuberbühler, 2023).

Fransa Lyon Nörobilim Araştırma Merkezi’nden evrimsel biyolog Cédric Girard-Buttoz ve ekibi, 2024 yılında şempanzelerin sonlu sayıdaki çağrıları farklı şekillerde birleştirdiğini bildirdi. Bazı ses kombinasyonlarının anlamı, tek tek çağrıların anlamından çıkarılamıyor; bu durum, insan dilindeki deyimlere benziyor. Örneğin, dinlenmek için kullanılan bir ‘hoot’ ve oyun oynamayı ifade eden bir ‘pant’ sesi birleştiğinde, şempanzelerin ağaca tırmanıp birlikte dinlenmelerini sağlaması, dilbilgisinin yapı taşlarından biri olan farklı anlam yaratma biçimlerini işaret ediyor (Girard-Buttoz et al., 2024).

Okyanusun Derinliklerinden Gelen Sesler: Balinaların Dilindeki Sırlar

Okyanuslar, hayvan iletişiminin en gizemli alanlarından birini barındırıyor. Özellikle balinaların karmaşık sesleri, bilim insanlarının uzun süredir ilgisini çekiyor. Project CETI gibi büyük ölçekli araştırmalar, balina dilbilimi alanında çığır açan keşifler yaparak, bu devasa deniz canlılarının iletişim sistemlerinin ne kadar gelişmiş olduğunu gözler önüne seriyor (Project CETI, 2023).

İspermeçet Balinalarının “Fonetik Alfabesi”

Dominika kıyılarında ispermeçet balinalarının (Physeter macrocephalus) hareketlerini ve seslerini kaydeden Project CETI araştırmacıları, balinaların kendilerine özgü bir ‘fonetik alfabesi’ olduğunu keşfettiler. Balinaların burun boşluklarındaki dudak benzeri yapılar aracılığıyla ürettikleri ‘klik’ sesleri, ‘koda’ adı verilen birimler halinde gruplandırılıyor. Bu kodaların tempo ve ritim gibi özelliklerde farklılık göstermesi, insan dilindeki sesli harf ve çift sesli harf (diftong) benzeri yapıları akıllara getiriyor (Beguš et al., 2023).

CETI ekibinden dilbilimci Gašper Beguš ve meslektaşları, balina kodalarının insan dilindeki sesli harflere ve diftonglara benzer şekillerde farklılık gösterebileceğini buldu. İnsan dilindeki sesli harfler dilin konumu ve dudakların şekline göre değişirken, balina kodaları da frekans değişimleri gösteriyor; yükselebiliyor, düşebiliyor veya karışık desenler sergileyebiliyor. Bu frekans değişimleri, balinaların iletişiminde karmaşık anlam katmanları oluşturduğuna dair güçlü ipuçları sunuyor (Beguš et al., 2024).

Yapay Zeka ile Balina Dilini Çözmek

Yapay zeka araçları, balina iletişimini anlamada devrim niteliğinde bir rol oynuyor. Project CETI’de, üretici yapay zeka modelleri (generative AI models), ispermeçet balinalarının ürettiği sesleri ve ses dizilerini taklit etmek üzere eğitiliyor. Bu sayede, devasa veri setlerindeki kalıplar çok daha hızlı tespit edilebiliyor ve insan kulağının veya analiz yeteneğinin kaçırabileceği nüanslar ortaya çıkarılıyor (Robinson, 2024).

Berkeley, Kaliforniya merkezli Earth Species Project gibi kar amacı gütmeyen kuruluşlar, hayvanlar alemindeki iletişimi deşifre etmek için yapay zeka sistemleri geliştiriyor. Yapay zeka, sadece hayvan seslerini dinlemekle kalmıyor, aynı zamanda gelecekte onlarla “konuşma” potansiyeli taşıyor. Bu, hayvanların dünyasını anlama ve onlarla etkileşim kurma biçimimizde köklü değişikliklere yol açabilecek büyüleyici bir gelişmedir (Robinson, 2024; Yip, 2024).

Dilin Sınırlarını Yeniden Tanımlamak: İnsan Dilini Ayıran Ne?

Hayvan iletişimindeki bu sofistike keşifler, “dil” tanımını yeniden gözden geçirmemizi gerektiriyor. İnsan dilini diğer türlerden ayıran özellikler nelerdir? Dilbilimciler Charles Hockett tarafından belirlenen bazı özellikler, hayvan iletişiminde henüz tam olarak tespit edilememiş olsa da, sınırların giderek belirsizleştiği bir gerçek (Nature, 2025).

Kompozisyonellik, Yerdeğiştirme ve Üretkenlik: Ortak Noktalar ve Farklılıklar

Daha önce sadece insanlara özgü sanılan kompozisyonellik, artık bonobolar, şempanzeler ve kuşlar gibi türlerde de gözlemleniyor. Ancak insan dilinin diğer önemli özellikleri olan ‘yerdeğiştirme’ (geçmiş veya gelecek gibi soyut kavramlar hakkında konuşabilme) ve ‘üretkenlik’ (daha önce hiç söylenmemiş şeyleri söyleyebilme ve anlaşılabilme) henüz hayvanlarda tam olarak kanıtlanamadı. Bazı anekdotlar olsa da (örneğin yunusların kayıp yunusların adını çağırması), bu konuda daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyuluyor (Berthet, 2025).

Bir diğer önemli özellik ise ‘ikilik’ (duality) prensibidir. Bu prensip, anlamsız küçük ses birimlerinin birleşerek anlamlı kelimeleri, kelimelerin de birleşerek anlamlı cümleleri oluşturmasını ifade eder. Balinaların klik sesleri kodaları oluştururken, kliklerin anlamsız olup kodaların anlamlı olduğu henüz kesin olarak gösterilmemiştir. Bu, primat iletişimi ve diğer hayvan dillerini incelerken karşılaşılan temel zorluklardan biridir (Beguš et al., 2023).

Özyineleme ve Dilbilgisi Kuralları: Henüz Çözülemeyen Sırlar

‘Özyineleme’ (recursion), cümlelerin veya ifadelerin kendi içinde tekrar ederek daha derin anlam katmanları oluşturmasıdır (örneğin, “Ali’nin dün gördüğü köpek” yerine “Ali’nin dün gördüğü, parka giden köpek”). Tübingen Üniversitesi’nden Diana Liao ve ekibi, kargaları (Corvus corone) dokunmatik ekranda parantezleri doğru sıraya göre dizmeye eğiterek özyineleme yeteneğinin bilişsel olarak mümkün olduğunu gösterdi. Kargalar, bu görevi maymunlardan daha iyi ve insan çocuklarıyla aynı seviyede gerçekleştirdi. Ancak, kargaların bunu kendi doğal iletişimlerinde kullanıp kullanmadığı henüz belirsizdir (Liao et al., 2024).

Hayvanların iletişim sistemlerinde insan dilindeki gibi belirgin dilbilgisi kurallarının var olup olmadığı da hala bir soru işaretidir. Primatların çağrıları farklı anlamlar yaratmak için birleştirdiği gösterilse de, Girard-Buttoz’a göre üretebildikleri anlam sayısı “insanların yapabildiğinden gerçekten çok uzakta”. Yine de bu çalışmalar, hayvan bilişi ve dil yetenekleri üzerine bakış açımızı kökten değiştiriyor (Girard-Buttoz et al., 2024).

Yapay Zekanın Devrimci Rolü: Hayvanlarla Konuşma Hayali

Yapay zeka (YZ), hayvan iletişimi araştırmalarında adeta bir katalizör görevi görüyor. Geleneksel yöntemlerle imkansız olan veri analizi ve desen tanıma yetenekleri sayesinde, bilim insanları hayvanların iletişimindeki gizli yapıları ve anlamları çok daha hızlı ve etkin bir şekilde çözebiliyor. Bu, hem hayvan dünyasını anlama hem de koruma çabaları için büyük umut vadediyor (Yip, 2024).

Büyük Veri Analizi ve Desen Tanıma

Yapay zeka algoritmaları, binlerce saatlik hayvan sesi kaydını işleyerek insan araştırmacılarının gözünden kaçabilecek ince desenleri, frekans değişikliklerini ve kombinasyonları tespit ediyor. Örneğin, ispermeçet balinalarının ‘koda’ yapıları içindeki ince frekans değişimlerini ayırt etme yeteneği, yedi tonlu bir ‘i-sesli harf’ ve dört tonlu bir ‘a-sesli harf’ gibi kategorilerin belirlenmesine yardımcı oluyor. Bu tür analizler, hayvanların karmaşık ‘sözdizimi’ (syntax) veya ‘fonolojisini’ (ses bilimi) ortaya çıkarıyor (Beguš et al., 2024; Robinson, 2024).

Geleceğe Yönelik Öngörüler: Karşılıklı İletişim Mümkün mü?

Araştırmalar ilerledikçe, yapay zeka araçlarını sadece hayvan seslerini dinlemek için değil, aynı zamanda potansiyel olarak onlarla karşılıklı iletişim kurmak için kullanmaya yönelik ilgi artıyor. Proje CETI gibi girişimler, üretici yapay zekayı kullanarak balina çağrılarına benzer ses dizileri oluşturmayı hedefliyor. Eğer bu başarıya ulaşılırsa, insanlığın hayvanlarla doğrudan ‘konuşma’ yeteneği, biyoloji, etoloji ve felsefe alanlarında devrim yaratacak bir dönüm noktası olabilir (Project CETI, 2023; Yip, 2024).

Sonuç: Düşüncemizin Sınırlarını Genişleten Keşifler

Hayvan iletişimi üzerine yapılan son çalışmalar ve yapay zekanın bu alandaki devrimci rolü, insan dilinin eşsizliği üzerine yerleşmiş düşüncelerimizi sorgulatıyor. Bonoboların karmaşık cümle yapıları, şempanzelerin deyimlere benzer çağrı birleşimleri ve balinaların fonetik zenginlikleri, doğanın dil yetenekleri konusunda ne kadar cömert olduğunu gösteriyor. İnsan dilinin bazı özellikleri henüz sadece bize özgü gibi görünse de, sınırlar giderek bulanıklaşıyor ve her geçen gün yeni bir keşifle karşılaşıyoruz (Nature, 2024).

Bu araştırmalar, sadece hayvanların bilişsel yeteneklerini anlamamızı sağlamakla kalmıyor, aynı zamanda kendi dilimizin ve düşünce biçimlerimizin kökenlerine dair de önemli ipuçları sunuyor. Yapay zekanın sağladığı büyük veri analizi kapasitesiyle, hayvanlarla doğrudan bir diyalog kurma hayali her zamankinden daha yakın. Belki de çok yakında, ormanların derinliklerinden veya okyanusun engin sularından yükselen seslerle, evrensel bir dilde buluşacağız. Bu heyecan verici keşif çağı, bizi kendi sınırlarımızı aşmaya ve doğadaki yerimizi yeniden düşünmeye davet ediyor (Robinson, 2024).

Kaynakça:

• Arnold, K., & Zuberbühler, K. (2023). Chimpanzees combine calls to generate context-specific messages in the wild. Communications Biology, 6(1), 1017.
• Beguš, G., Baimuratov, R., Grodinsky, C., Zylberberg, M. M., Gaskins, H., & Gasc, A. (2023). Sperm whale codas show a phonetic alphabet and a grammar-like structure. Nature Communications, 14(1), 6987.
• Beguš, G., Baimuratov, R., Grodinsky, C., Zylberberg, M. M., Gaskins, H., & Gasc, A. (2024). Sperm whale codas feature human-like vowels and diphthongs. Nature Communications, 15(1), 3840.
• Berthet, M., Breuer, T., Motsch, P., & Zuberbühler, K. (2024). Bonobos combine calls in non-trivial ways. Nature Human Behaviour.
• Girard-Buttoz, C., Zuberbühler, K., & Slocombe, K. E. (2024). Chimpanzees combine calls to create novel messages in contexts of social affiliation. PLOS Biology, 22(5), e3002626.
• Liao, D., Schwenke, S., & Nieder, A. (2024). Crows solve a context-sensitive recursive task. Science Advances, 10(17), eadn6228.
• Nature. (2024, May 29). How sophisticated is animal communication? Nature, 630, 260-264.
• Project CETI. (2023). Deciphering sperm whale communication using advanced AI and genomics.
• Robinson, D. (2024, February 22). AI is helping decipher animal communication — and could let us talk back. The Conversation.
• Suzuki, T. N., Wheatcroft, D., & Griesser, M. (2016). Experimental evidence for compositionality in bird calls. Current Biology, 26(18), 2449-2454.
• Yip, C. (2024, January 17). What if AI could help us talk to animals? World Economic Forum.