Zeki Velidi Togan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Nisan-2020, İstanbul-Başkırtlar, Macarların komşusu ve kardeş kavim.
Macarlar, 7 kabileden oluşan bir federasyondur. Hazar Devleti bu kabileleri bir araya toparlamış ve federasyonun başına Macar boyundan Arpad’ı geçirmiştir. Bu federasyona Macarlar ismini vermiştir. Hazarlara isyan eden Kabarlar da Macarlara katılıp onlarla beraber göç etmiştir. Başkırtlar’ın bazı boyları Macarlarla beraber göç etmişlerdir. Aralarındaki ilişki Orta Çağ’da da devam etmiştir.
Başkırtlara ait ilk kaynaklara 2. Yüzyılda Batlamyus’ta rastlanır. Ural’ın güneyinde yaşayan bir kavim olarak zikredilir.
Başkırtlar, kendilerini ve Bulgarların ataları olan Koncelerin Buharadan geldiklerini söylerler.
Divan-ı Lügat-ı Türk adlı muhteşem eserin yazarı Kaşgarlı Mahmut, Başkırtları, Yimek (Kimak ve Kıpçaklar) şivesinin dahil olduğu guruptan saymıştır.
Özbekistan’ın Tirmiz yakınlarında Başkırt Dağı ve Pamirlerdeki bulunan Başkırt adındaki yerleşim yeri Başkırtların ana yurtları hakkında bize bilgi vermektedir.
623 yılına ait Çin kaynaklarında Tele Türklerine bağlı bir boy olarak adı geçer.
Bu kaynakları bulan Çinli Profesör Chang Hsing-Lonh, Tileler için Hun kavminin halefi olarak zikreder. Bu kavmin Türkçede adı Tölestir. Başkırtlar bu kabileye dahildir. Milattan Sonra binli yıllarda Mesudi’de Bacqurd olarak geçer. İnb Fadlan Samara vilayetinde yaşayan Başkırtların yanında konaklamıştır. İştahri, Bulgar şehrinin iç Başkırtlar’a 25 gün mesafede olduğunu yazar.
Başta İdrisi olmak üzere Arap tarihçi ve coğrafyacılar Başkırtlar hakkında tafsilatlı bilgi vermişlerdir.
Ünlü gezgin Ebu Hamid el-Endülisi1135 yılında Bulgarlara tabi olan Başkırtları ziyaret etmiştir.Ünlü gezgin Ebu Hamid el-Endülisi, Kıpçaklara ait şehirleri anlatır. Bu Başkırtlar Müslümandır. Bu gezgin erkek çocuklarını Başkırt kızlarıyla evlendirmiştir. Kiev, Saksın, oradan Harezm yoluyla Hicaz’a gitti. Endülisi, dönüşte Konya’da bir Başkırtla görüşmüştür.
Macarlarla beraber yaşayan Başkırtlar’ın İslami ilimleri öğrenmek için Halep medreselerine geldiğini Yakut el-Hamevi’de zikretmiştir. Endulisi, Macar Kralından Başkurt Padişahı olarak bahsetmiştir.
O dönem Müslüman olmayan Başkırtlar Macarlarla beraber Haçlı seferlerine katılmışlardır. Müslüman Başkırtlar, bu savaşlara katılmayıp Macar kralının diğer Hristiyan kavimlerle yaptığı savaşlara katılmışlardır. Başkırtların arasında Müslüman Harezmliler de vardı. Bu Müslümanlar Hanefi idiler. Macaristan’da yaşayan Peçenekler arasında Müslümanlık yayılmıştır. Bu Müslümanlar Maliki idiler.
Hristiyan Başkırtlar, Macarlarla beraber Fransız Kralı X. Louis’in Tunus ve Akka’ya yaptığı seferlere katılmışlardır. Hristiyan Başkırtların Türkçe konuştuğu kaydedilmiştir.
El-Bekri Macaristan’da yaşayan Peçeneklerden 12 bin hanenin (MS 1009-1010) Müslüman olduklarını yazar (S:13) yazar. Başkırtlar Urallarda yaşarken Müslüman olmuşlardır.
Başkırtlar daha sonra Moğollara ve devamında Altınordu Devletine tabi olmuşlardır. Daha sonra Nogaylara tabi olan Başkırtlar, Nogayların 1558 ve 1600 yıllarında yaşadığı açlık ve kıtlıktan sonra Rusların etki alanına girmeye başladışar. Az sayıda Başkırt Rus ordusunda asker oldu.
Oyrat Kalmukları 1600’lerde Kazakistan’a yerleştiler. Nogaylardan Urus Mirza ve İşim Han Ruslarla mücadele ettiyse de başarılı olamadılar. Nogaylar, Başkırtlar ve Kalmuklar zaman içinde Rus Hâkimiyetini kabul ettiler.
Başkırtlar, hayvan otlattıkları meralara el konuldukça Ruslara karşı ayaklandılar. Bu isyanlar zalimce bastırıldı. Başkırtların bir bölümü zaman içinde serfleştirildi.
*
Rusya Federasyonu’nda bulunan Başkurdistan Cumhuriyeti’nin simgesi parstır..Aslen Başkurt olan Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan bu eserde, doğduğu ülkenin ve halkının geçmişini anlatır.
Zeki Velidi Togan, eski ve modern dönem kaynaklarına atıfta bulunarak ve bunları karşılaştırarak incelediği eserinde, Başkurtların tarihine ilişkin büyük bir boşluğu doldurmaktadır.
