Mimarlık mitolojisi, gerçek hayattaki yapıların sembolik anlamlarını ve mitolojik anlatılarda betimlenen mimari unsurları kapsar. Bu kavram, sadece dil ile sınırlı kalmayıp, resimler, heykeller veya binalar aracılığıyla da ifade edilebilir. Genellikle sanat formlarıyla ilişkilendirilen mimari eserler, genel bir hikaye akışı taşır. Mitoloji ve sembolizm, mimarlara uzun yıllardır tasarımlarına katmanlı anlamlar ekleme fırsatı sunmuştur. Antik mitlerin ve simgelerin etkisi, geçmiş ile geleceği birbirine bağlayan bir köprü görevi görür. Mimaride mitoloji, bilinçli bir yaklaşım olarak zamansız ve evrensel bağlar kurmayı hedefler. Bu nedenle, bir yapının gerçek değeri, fiziksel varlığının yanı sıra, insanların ona yüklediği tarihsel anılar, mitler ve yansımalardan oluşur.
Her mimari eserin etrafında dolaşan hikayeler, mutlaka bir miktar mit barındırır. Bu unsurlar, sıradan gözlemcilerden gizlenebilir ve genellikle tasarımın kavramsal katmanlarına entegre edilir.
Örneğin, destanlardan bahsedersek, Vyasa tarafından kaleme alınan ve Pandavalar ile Kauravalar arasındaki çatışmaları konu alan Hint epik destanı Mahabharata’ya odaklanmak gerekir. Bu destan, dünyanın en uzun epik şiiri olarak bilinir. Mitolojik olayların MÖ 9. ve 8. yüzyıllarda gerçekleştiğine inanılır. Mahabharata, iyinin kötüye karşı zaferini (dharma’nın adharma’ya üstünlüğünü) ve hayatın amaçlarını işlerken, aynı zamanda dönemin şehirleri ve medeniyetlerinin mimari özelliklerini detaylıca betimler.
Tarihsel anılar, mitler ve destanlar bağlamında, mimarlık mitolojisinin kökenlerini incelemek şarttır. “Mimarlık mitolojisinin tarihi” derken, iki ana boyutu ele almak gerekir:
1. Mitolojilerde Mimarlık Unsurları
Kozmik Düzen ve Yapılaşma
Antik toplumlarda evrenin düzenli bir şekilde yaratıldığına inanılırdı. Bu düzeni yeryüzüne yansıtmak, mimarlığın en eski işlevlerinden biriydi. Tapınaklar, piramitler, zigguratlar gibi kutsal yapılar, evrenin minyatür modelleri olarak görülürdü.
Mimarlık ve Tanrılar
- Mezopotamya: Zigguratlar, tanrılara uzanan merdivenler olarak kabul edilirdi.
- Mısır: Piramitler, firavunların tanrısal yükselişini simgeleyen kutsal anıtlardı.
- Antik Yunan: Parthenon gibi tapınaklar, mitolojik öykülerin taşa kazındığı tanrı evleriydi.
- Hint Mitolojisi: Vişvakarma, tanrıların mimarı olarak tapınak ve sarayları temsil ederdi.
- İslam Geleneği: Kâbe’nin Hz. İbrahim ve Hz. İsmail tarafından inşası, mimarlığın ilahi yönünü vurgular.
2. Mitolojik Mimar Figürleri
Mimarlık o kadar saygın bir sanat kabul edilirdi ki, bazı ustalar efsanevi hale gelmiş ve mitolojik karakterlere dönüşmüştür:
- Daidalos (Yunan): Labirent ve kanatların yaratıcısı, ilk efsanevi mimar olarak anılır.
- Hephaistos (Yunan): Ustalık tanrısı, mimarlıkla bağdaştırılır.
- Vişvakarma (Hint): Göksel şehirlerin mimarıdır.
- Imhotep (Mısır): Basamaklı piramidin tasarımcısı, sonradan tanrılaştırılmıştır.
3. Mimarlığın Mitlere Dönüşümü
Zamanla büyük yapılar mitoslaşır ve ilahi kökenlerle ilişkilendirilir:
- Babil Asma Bahçeleri: Antik dünyanın harikalarından biri, yarı efsanevi bir eser.
- Nemrut Dağı Anıtları: Kralların tanrısallaşma girişimi, mitolojik bir boyut kazanmıştır.
- Yazılıkaya (Hitit, Anadolu): Göksel düzenin taşa işlendiği mitolojik bir örnek.
Sonuçta, mimarlık mitolojisinin tarihi, insanın doğaya hayranlığını ve evreni anlama çabasını yansıtır. En eski dönemlerden itibaren mimarlık, sadece barınak değil; tanrılarla bağ kurma, kozmik düzeni yeryüzüne indirme ve ölümsüzleşme aracı olmuştur.
Antik Dönemde Mimarlık ve Mitoloji İlişkisi
Antik çağda mitler, bilim ve inanç sistemlerinin eksikliğinde insanlara varlıklarını ve dünya düzenini açıklama rehberi olmuştur. Kültürel etkileşimlerle şekillenen mitoloji, medeniyetlerin kimliklerini ifade ettiği bir alan yaratmıştır. Bu alan, mimarinin sunduğu yapı formlarında ve iç mekanlarında mitolojik karakterler, mekanlar ve olayları kullanarak somutlaşmıştır. Modern şehirler ve yapı tiplerinin temelleri atılan bu dönemde, mitolojik unsurlar dekoratif öğelerle zenginleştirilmiş, somut ile soyut arasındaki sınırlar geçirgen hale getirilmiştir. Bu sayede mimari ve mitoloji arasında kimlik temelli bir etkileşim oluşmuştur. Günümüzde bile mitoloji, klasik ve modern tekniklerle üretilen mekanlara ilham ve kültürel temel sağlar.
Mimarlık ve Mitoloji İlişkisinin Tarihsel Evrimi
Bu ilişki, insanlık tarihi kadar eskidir ve farklı kültürlerde çeşitli biçimlerde ortaya çıkmıştır. Mimarlık, sadece barınma değil; toplulukların inançlarını, kutsallarını ve mitlerini somutlaştıran bir araçtır. Ana hatları şöyle özetleyebiliriz:
1. İlk Dönemlerde Mitoloji ve Mimarlık
- Mağara Çağı ve İlk Tapınaklar: Göbekli Tepe (MÖ 10.000), avcı-toplayıcıların doğa ve kozmik mitlerini yansıtan ilk mimari örneklerdendir.
- Mezopotamya Zigguratları: Gök ile yer arasındaki bağı simgeleyen bu kuleler, tanrıların gökyüzünde yaşadığı mitlerin yansımasıydı.
2. Mısır Medeniyeti
- Piramitler ve tapınaklar, firavunların tanrı-kral mitini somutlaştırırdı. Nil’in düzeni, ölüm sonrası yaşam ve tanrılarla ritüeller mimariyi şekillendirdi.
- Karnak ve Luxor tapınakları, evrenin yaratılışını temsil eden kutsal eksenlere göre tasarlandı.
3. Antik Yunan
Mitolojik tanrılar için inşa edilen Parthenon, Zeus ve Apollon tapınakları, oran, simetri ve estetikle tanrıların görkemini yansıttı. Agora ve tiyatrolar, mitleri topluma aktaran mekanlardı.
4. Roma Dönemi
Mimarlık, mitolojiyi politik meşruiyet aracı yaptı. İmparatorlar tanrı soyuna dayandırıldığından, zafer takları ve forumlarda mitolojik sahneler işlendi. Pantheon, tüm tanrılara adanmış kozmik bir yapıydı.
5. Orta Çağ ve Teolojik Dönüşüm
Pagan mitler Hristiyanlığa yerini bıraktı. Katedraller, İncil kozmolojisine göre göğe yükselen yapılar oldu. Gotik mimari, melekler ve kutsal mitlerle ilişkiliydi.
6. İslam Dünyası
Pagan mitleri reddetse de, kozmik düzen ve kutsal geometri mimariye yansıdı. Kubbe göğün, mihrap kutsal merkezin simgesiydi.
7. Rönesans ve Barok
Antik mitler yeniden canlandı. Mitolojik tanrılar saray, bahçe ve çeşmelerde yer aldı. Mimarlık, akıl ile mitolojik geçmişi birleştirdi.
8. Modern ve Çağdaş Mimarlık
Ulus devletler mitleri ulusal kimlik için kullandı (örneğin Nazi Almanyası’nda Germen mitleri). 20.-21. yüzyılda mitler semboller ve kültürel hafıza üzerinden varlığını sürdürdü. Postmodernizmde eklektik yorumlar öne çıktı.
Sonuçta, mimarlık ve mitoloji ilişkisi, insanın kutsal bağını somutlaştırır. Her uygarlık, mitlerini malzeme aracılığıyla mekana dönüştürerek ölümsüzleştirmiştir.
Prof. Dr. Uğur Tanyeli’nin Görüşleri ve Vitruvius Eleştirisi
Tarihsel kanıtlarla mimarlık-mitoloji ilişkisinin köklü olduğunu vurgulamak için, Bilgi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Uğur Tanyeli’nin fikirlerinden yararlanabiliriz. Tanyeli, Vitruvius’un “De Architectura” kitabını ve onu önerenleri eleştirirken, “çok şey bilen mimar” mitolojisinin iki binyıldan fazla geçmişe sahip olduğunu belirtir.
Vitruvius kitabında mimarın çizim, geometri, optik, aritmetik, tarih, felsefe, fizik, müzik, tıp ve astronomi bilmesi gerektiğini savunur. Örneğin, tarih bilgisi karyatid sütunlarının kökenini anlamayı sağlar.
Tanyeli’ye göre, modern okuyucu bu kavramların çoğunu orijinal bağlamda anlayamaz. Müzik-matematik ilişkisi artık anlamlı değil, optik farklı bir anlam taşır, felsefe davranış rehberi olarak görülmez. Astronomi, güneş saati tasarımı için gereksizdir. Ancak kitap hala mimarlık okullarında önerilir, bu da mimar mitolojisinin kalıcılığını gösterir.
Tanyeli’nin eleştirisini kısmen doğru bulmakla birlikte, bazı alanlarda bağlantı kurulabileceğini savunuyorum. Vitruvius’un firmitas (sağlamlık), utilitas (kullanışlılık) ve venustas (güzellik) prensipleri, üstad mimarlık için temel olsa da, ek unsurlar şarttır:
- Estetik ve Vicdan Sentezi: Mimar estetik duyarlılığa sahip olmalı, tarih bilinciyle Osmanlı kuş yuvaları gibi örnekleri özümsemelidir. Sanat dallarından ilham alarak ufkunu genişletmelidir.
- Kültürel Entegrasyon: Eserler, hedef kitlenin kültürünü yansıtmalı. İnsan psikolojisi, sosyoloji ve değerleri dikkate alarak tasarımlar yapılmalıdır. Gezmek, okumak ve gözlemlemek şarttır. Mimar Sinan’ın seferlerdeki gözlemleri gibi öğrenmeye açık olunmalıdır.
- Çevre Farkındalığı: Çevreye duyarlılık, mimarlığın vazgeçilmezi olmalıdır.
- Görsel İlkeler: Oran, simetri ve denge derinlemesine kavranmalıdır.
- Sanat Olarak Mimarlık: İşlevin ötesinde sanat görülmelidir.
- Yenilik ve Taklit: Taklit öğrenme aracı olsa da, yeni bakışlar geliştirilmelidir.
- Sentezler: Teknoloji-sanat, gelenek-modernizm sentezlenmelidir.
- Zarafet ve Etkileyicilik: Detaylarda titizlik, “az ama öz” yaklaşımı ve zamansızlık hedeflenmelidir. İstanbul’un kültürü öğrenilmelidir.
- Değer Odaklılık: Popülarite yerine gerçek değer üretilmelidir.
- Öz Eleştiri: Eserler sorgulanmalı, eleştiriye açık olunmalıdır.
- Mütevazılık: Üstadlık, mütevazı bir yolculuktur.
- Geometri: Mimarlığın dili olarak oran, denge ve estetiği sağlar.
- Optik: Işık algısını, konforu ve güzelliği etkiler.
- Aritmetik: Ölçü, malzeme, statik, estetik ve planlamada vazgeçilmezdir.
- Tarih: Miras koruma, kimlik oluşturma ve gelişim anlayışını verir.
- Felsefe: Mekân sorularını, etik ve toplumsal sorumluluğu sorgulatır.
- Fizik: Pisa Kulesi gibi örneklerde yapısal bütünlük, çevre fiziği, malzeme ve sürdürülebilirlik sağlar.
- Müzik: Ritim ve harmoni, tasarımlarda hareket ve denge yaratır.
- Astronomi: Yön, ışık, takvim ve sembolik anlamlarda rol oynar.
- Coğrafya: İklim, topografya, malzeme ve afetlere uyumu sağlar. Mimar Sinan’ın Kuşkonmaz Camii örneğinde rüzgar hesapları gibi.
Sonuçta, Tanyeli’nin eleştirisini kısmen kabul etmekle birlikte, optik, fizik, geometri, felsefe, tarih, aritmetik ve coğrafya arasında bağlantı kurulabileceğini savunuyorum. Üstad mimarlık, teknik, estetik, felsefi ve toplumsal unsurların birleşimiyle zaman ötesi eserler üretmektir.
