Hava Kirliliği ve Alzheimer Hastalığı: Genetik Yatkınlık ve Çevresel Risk Faktörlerinin Kesişimi

Alzheimer hastalığı, dünya genelinde artan yaşlı nüfusla birlikte daha fazla önem kazanan bir nörodejeneratif hastalıktır. Bu hastalığın etiyolojisi karmaşıktır ve genetik faktörlerle birlikte çeşitli çevresel risk faktörleri de hastalığın gelişiminde rol oynayabilir. Genetik yatkınlık Alzheimer hastalığının nadiren kalıtsal olmasına neden olurken, çevresel faktörlerin de hastalığın ortaya çıkma olasılığını artırdığına dair artan kanıtlar mevcuttur. Bu çevresel faktörlerden biri olarak hava kirliliği, son yıllarda bilimsel araştırmaların odak noktası haline gelmiştir. Bu makalede, hava kirliliğinin Alzheimer hastalığı ile ilişkisini inceleyerek, bu ilişkinin altında yatan biyolojik mekanizmaları ve mevcut araştırmaların sınırlamalarını ele alacağız.

Hava Kirliliği ve Alzheimer Hastalığı: Mevcut Kanıtlar

Alzheimer hastalığının etiyolojisinde genetik faktörlerin yanı sıra çevresel faktörlerin de önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Bu bağlamda, hava kirliliği son yıllarda giderek daha fazla dikkat çeken bir çevresel risk faktörü olarak öne çıkmaktadır. Kanada’da 2017 yılında yapılan geniş çaplı bir gözlemsel çalışma, hava kirliliğinin Alzheimer hastalığı ve diğer demans türleri üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Bu çalışma, 2 milyon yetişkinin 11 yıllık tıbbi kayıtlarını inceleyerek, bu verileri deneklerin yaşadıkları bölgelerdeki hava kalitesi verileriyle ilişkilendirmiştir. Sonuçlar, daha kirli bölgelerde yaşayan bireylerde demans vakalarının daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. Bu çalışma, hava kirliliğine maruz kalmanın, bir ana yola 50 metre mesafede yaşayan bireylerde demans gelişme riskini artırabileceğini öne sürmüştür (Chen et al., 2017).

Benzer şekilde, Almanya, İsveç, İngiltere, Çin, Tayvan ve ABD’de yapılan diğer çalışmalarda da hava kirliliğine uzun süre maruz kalmanın bilişsel işlevlerde azalmaya yol açabileceği gösterilmiştir (Peters et al., 2019; Power et al., 2016). Özellikle yaşlı kadınlar üzerinde yapılan çalışmalar, hava kirliliğinin Alzheimer hastalığı ile ilişkili biyomarkerlerde artışa neden olabileceğini ortaya koymuştur (Cacciottolo et al., 2017).

Hava Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Etkileri: Mekanizmalar ve Biyolojik Temeller

Hava kirliliği, nefes alırken vücudumuza giren çeşitli mikroskobik partiküllerden oluşur. Özellikle PM2.5 olarak adlandırılan, çapı 2,5 mikrometreden küçük ince partiküller, bu konuda önemli bir rol oynar. Bu partiküller akciğer alveollerine kadar ulaşıp, buradan kan dolaşımına geçebilir ve böylece diğer organlara, özellikle de beyne ulaşabilir (Ernsberger, 2020). Araştırmalar, bu ultra ince partiküllerin doğrudan koku siniri yoluyla da beyne girebileceğini göstermektedir (Calderón-Garcidueñas et al., 2016).

Beyne ulaşan bu partiküller, nöroinflamasyon ve oksidatif strese yol açarak Alzheimer hastalığının patogenezinde rol oynayabilir. Hava kirliliğine uzun süre maruz kalmanın beyin atrofisi, beyin enfarktüsü ve Alzheimer hastalığına özgü peptitlerin birikimi ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Block & Calderón-Garcidueñas, 2009). Örneğin, Leibniz Çevresel Tıp Araştırma Enstitüsü’nde yapılan bir çalışmada, dizel egzozuna maruz kalmanın farelerde Alzheimer hastalığına benzer nöropatolojik değişikliklere yol açtığı tespit edilmiştir (Leibniz Institute, 2015).

Araştırma Sınırlamaları ve Gelecek Çalışmaların Yönelimi

Hava kirliliği ve Alzheimer hastalığı arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmaların çoğu gözlemsel nitelikte olup, bu tür çalışmaların bazı sınırlamaları vardır. Bu çalışmalar genellikle retrospektif olarak gerçekleştirilir ve bu durum, önceden toplanmış verilerin doğruluğuna ve güvenilirliğine bağımlı olunması anlamına gelir. Örneğin, çalışmalarda kullanılan hava kirliliği verileri genellikle deneklerin iş yerlerindeki maruziyet düzeylerini dikkate almaz, bu da sonuçların doğruluğunu etkileyebilir.

Ayrıca, bu tür çalışmalarda bireysel ve bağlamsal faktörlerin ayarlanması gerekmektedir. Örneğin, bir otoyola yakın yaşamak, sadece hava kirliliğine maruz kalmayı değil, aynı zamanda gürültü ve kötü uyku gibi demans riskini artırabilecek diğer faktörleri de içerebilir. Bu tür karıştırıcı faktörlerin varlığı, çalışmanın sonuçlarını etkileyebilir (Wilkinson, 2020). Bu nedenle, prospektif çalışmaların daha ayrıntılı veri toplayarak bu karıştırıcı faktörleri daha iyi kontrol etmesi önemlidir.

Sonuç

Hava kirliliği, sadece solunum ve kardiyovasküler hastalıklarla değil, aynı zamanda nörodejeneratif hastalıklarla da ilişkilidir. Alzheimer hastalığına neden olan kesin mekanizmalar tam olarak anlaşılmamış olsa da, hava kirliliğinin bu hastalığın gelişiminde önemli bir risk faktörü olabileceği yönünde güçlü kanıtlar vardır. Gelecekte yapılacak olan prospektif çalışmalar, bu ilişkinin daha iyi anlaşılmasına ve hava kirliliği ile Alzheimer hastalığı arasındaki bağlantının daha net bir şekilde ortaya konmasına yardımcı olacaktır.

Kaynakça

• Block, M. L., & Calderón-Garcidueñas, L. (2009). Air pollution: mechanisms of neuroinflammation and CNS disease. Trends in Neurosciences, 32(9), 506-516.
• Cacciottolo, M., Wang, X., Driscoll, I., Woodward, N., Saffari, A., Reyes, J., … & Finch, C. E. (2017). Particulate air pollutants, APOE alleles and their contributions to cognitive impairment in older women and to amyloidogenesis in experimental models. Translational Psychiatry, 7(1), e1022.
• Calderón-Garcidueñas, L., Solt, A. C., Henríquez-Roldán, C., Torres-Jardón, R., Nuse, B., Herritt, L., … & Engle, R. W. (2008). Long-term air pollution exposure is associated with neuroinflammation, an altered innate immune response, disruption of the blood–brain barrier, ultrafine particulate deposition, and accumulation of amyloid β-42 and α-synuclein in children and young adults. Toxicologic pathology, 36(2), 289-310.
• Chen, H., Kwong, J. C., Copes, R., Tu, K., Villeneuve, P. J., van Donkelaar, A., … & Burnett, R. T. (2017). Living near major roads and the incidence of dementia, Parkinson’s disease, and multiple sclerosis: a population-based cohort study. The Lancet, 389(10070), 718-726.
• Ernsberger, P. (2020). Particulate matter pollution and central nervous system disease: from small particles to neurodegeneration. Journal of Alzheimer’s Disease Reports, 4(1), 233-248.
• Leibniz Institute for Environmental Medicine. (2015). Diesel exhaust enhances the accumulation of Alzheimer-associated Aβ protein in mouse models. Environmental Research, 140, 441-452.
• Peters, R., Ee, N., Peters, J., Booth, A., Mudway, I., Anstey, K. J. (2019). Air Pollution and Dementia: A Systematic Review. Journal of Alzheimer’s Disease, 70(s1), S145-S163.
• Power, M. C., Weisskopf, M. G., Alexeeff, S. E., Coull, B. A., Spiro, A., & Schwartz, J. (2016). Traffic-related air pollution and cognitive function in a cohort of older men. Environmental Health Perspectives, 124(3), 373-380.
• Wilkinson, T. (2020). Air Pollution and Dementia: What We Know and What We Need to Find Out. Journal of Alzheimer’s Disease Reports, 4(1), 173-185.