Anadolu’daki Türk beylikleri, 26 Ağustos 1071 tarihinde yapılan Malazgirt Meydan Muharebesi neticesinde Anadolu’nun kapıları Türk-İslam hakimiyetine açılınca pek çok konar-göçer Türkmen boyunun Anadolu’ya giriş yaparak Anadolu’da kurdukları devletlerdir. Savaşın hemen ardından, özellikle Doğu Anadolu Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kurulan devletlere Birinci Dönem Anadolu Beylikleri denir. Anadolu’nun batı ucunda İznik’i başkent edinen, sonradan da Haçlı Seferleri nedeniyle başkentini Konya’ya taşıyarak Orta Anadolu merkezli olarak devam eden Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayıflaması ve yıkılmasından sonra kurulan devletler ise İkinci Dönem Anadolu Beylikleri olarak ifade edilir.
Birinci Dönem Türk Beylikleri
26 Ağustos 1071 tarihinde yapılan Malazgirt Meydan Muharebesi neticesinde Anadolu’nun kapıları Türk-İslam hakimiyetine açılınca pek çok konar-göçer Türkmen boyu âdeta çığ gibi Anadolu’ya akmış, Selçuklu idaresi de bu konar-göçer boyların Anadolu’yu Türkleştirmesi ve İslamlaştırması için akıllı bir iskân siyasetiyle Anadolu’da yerleşmelerine imkân tanıdı. Zamanla Anadolu’da ilk Türk beylikleri kurulmuştur. Bu beyliklerden en önemlisi 1081’de bilinen ilk Türk donanmasını kuran ve aynı zamanda ilk denizci Türk idaresi olan Çaka Beyliği’dir.
Bu açıdan 1081 yılı, Türk Deniz Kuvvetleri’nin de kuruluş yılı olarak kabul edilmiştir.
Ayrıca İzmir’e Türk-İslam sancağını diken ilk kumandan da Çaka Bey’dir.
Yine medeniyetler beşiği iki bölge Mezopotamya ile Anadolu’nun birbirine kavuştuğu Mardin’de hakimiyet kuran ve ünlü İslâm bilgini ve mucit Cezerî’nin sarayında başmühendis olarak görev yaptığı Artuklu Beyliği ilk dönem Türk beyliklerindendir. Hakeza cürmüne bakmadan Selçuklulara meydan okuyan Danişmendliler, Anadolu’nun aykırı çocuğu olmuştur.
Yine Sökmen Bey’in kurduğu Ahlatşahlar Beyliği önemlidir ki Sökmen Bey’in vefatından sonra bile gaza ve cihaddan geri durmamıştır.
Gürcülerle uzun süren mücadeleler peşinde olmuştur.
Zaman içerisinde Anadolu Selçukluları tarafından nâm-ı diğer Küçük Asya olan Anadolu’da Türk siyasî birliğinin sağlanması bağlamında bu beyliklerin hepsi Anadolu Selçukluların nüfuzuna girmiştir.
İkinci Dönem Türk Beylikleri
Anadolu gibi kadim kültür, kavim, dinlerin yurdu olan bir coğrafyayı Türk vatanı haline getiren Anadolu Selçukluları Devleti, Çingizli ve İlhanlı hakimiyetinde yetmiş beş yıl gibi bir zaman kaldıktan sonra tarih sahnesinden çekilmek mecburiyetinde bırakılmıştır. Bu İlhanlı hakimiyeti süresince, uçlarda bulunan Türkmen Beğleri, zaman zaman istiklal arayışı içine girmişler, İlhanlılar’ın inkırazından, yani çöküşünden sonra da istiklâllerini ilan etmişlerdir.
Bilindiği gibi, İlhanlılar’ın Anadolu’daki varisleri Eratnalılar olmuşlardır.
Eretnalılar, Kayseri ve Sivas merkezli kurulmuştur.
Aynı şekilde Karamanoğulları ve Turgutoğulları Beylikleri kendilerini Selçuklular’ın mirası saymışlardır.
Türkçe’yi ilk defa resmi dil ilan eden Mehmed Bey de Karamanoğulları’nı yönetecekti. Tam bu süreçte Moğol istilasından ötürü perişan haldeki Horasan’dan kaçıp Anadolu’ya hicret eden Ahiler Ankara dolaylarına gelmişlerdir.
Burada Ahilerce bir derviş-esnaf yönetimiyle idare edilen bir şehir devleti olarak kurulam, model olarak Roma ve Yunan site cumhuriyetlerine çok benzeyen Ahi Cumhuriyeti 1290’da Türk tarihinde ve Anadolu tarihinde kurulan ilk cumhuriyet rejimi olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.
Hakeza birinci dönem Türk beyliklerinden olan Çaka Beyliği’nden sonra denizcilikle uğraşan beylik olarak Aydınoğulları Beyliği bu dönemde tarih sahnesine çıkacak, özellikle Umur Bey tarafından daha önce Çaka Bey’in fethetmesine rağmen Haçlı Seferleri sonucu Latin Haçlılarının eline geçen İzmir’in kıyı bölgelerini tekrar fethetmek için taarruza geçip iki buçuk yıllık kuşatmanın sonunda bu bölgelerde yeniden Türk egemenliğini sağlayacaktı.
Yine bu dönemde kendi filosunu oluşturan Aydınoğlu Umur Bey, İzmir’in kıyı bölgelerinde zaferler kazandığı Latin Haçlılarının ensesinde olmaya devam etmiş ve onlarla Bozcaada önlerinde çarpışmıştır.
Aydınoğulları’na ek olarak yine denizcilikle uğraşan başka bir beylik olan, Yunus Bey tarafından kurulan Tekeoğulları da Antalya civarında kontrolü elinde tutmuş, denizcilik tarihine damga vuracak başarılar elde etmiştir.
Yine bu ikinci dönem Türk beyliklerinden olan ve Kayı Boyu tarafından kurulan Osmanoğulları Beyliği, zamanla bütün öbür beyliklerin topraklarını ele geçirip Anadolu’daki Türk siyasî birliğini tekrar sağladı ve önce beylikleri kendine bağlama siyasetinin bir parçası olarak bünyesine kattığı Karesioğulları aracılığıyla, sonra da Bizans’ın tahtına geçmesine yardımcı olma karşılığında Kantakuzinos’tan aldığı Çimpe Kalesi aracılığıyla geçiş yaptığı Balkanlar’da arka arkaya gerçekleştirdiği fetihlerle bir cihân imparatorluğuna dönüştü.
Sonuç olarak 26 Ağustos 1071 tarihinde yapılan Malazgirt Meydan Muharebesi neticesinde Anadolu’nun kapıları Türk-İslam hakimiyetine açılınca pek çok konar-göçer Türkmen boyunun Anadolu’ya gelip iskan edilmeleriyle vücut bulan Türk beylikleri, bugün Anadolu’nun bir Türk-İslam yurduna dönüşmesine en büyük katkıyı sunarken kâh birinci dönem beyliklerden, kâh ikinci dönem beyliklerden Türk tarihinde ilklere imza atan beyliklere rastlamak mümkündür ki birinci dönem Türk beyliklerinden Çaka Beyliği’nin ilk denizci Türk idaresi olması ve hakeza ikinci dönem Türk beyliklerinden Ahilerin Türk tarihindeki ilk cumhuriyet idaresini kurması bu ilklere verilecek en güzel örneklerdir.
