Tam adıyla Ebû Ca’fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî (d. 780, Harezm – ö. 850, Bağdat) olarak bilinen Hârizmî, matematik, gökbilim, coğrafya ve algoritma alanlarında çığır açan bir Fars bilim insanıydı. 780 yılında Harezm bölgesinin Hive şehrinde doğan Hârizmî, 850 yılında Bağdat’ta hayata gözlerini yumdu.
Hârizmî’nin çalışmaları, cebir, trigonometri ve algoritma gibi alanların gelişimine büyük katkı sağladı. Kendisi, “cebirin babası” olarak kabul edilir ve algoritma kavramının öncülerinden biridir.
El-Harezmi: Matematik Dünyasını Aydınlatan Bir Bilge
El-Harezmi, matematik ve astronomi alanlarında çığır açan çalışmalarla tarihin seyrini değiştiren bir bilim insanıdır. Hint rakamları üzerine yaptığı çalışmaların Latince’ye çevrilmesiyle, 12. yüzyılda Batı dünyası ondalık konumsal sayı sistemiyle tanışmıştır. Bu sistem, günümüzde hala kullandığımız sayı sisteminin temelini oluşturmaktadır.
El-Harezmi’nin “Tamamlama ve Dengeleme ile Hesaplamaya Dair Özlü Kitabı”, doğrusal ve ikinci dereceden denklemlerin sistematik çözümlerini sunan ilk eserdir. Kendisi, cebiri bağımsız bir disiplin olarak öğreten ve “indirgeme” ve “dengeleme” gibi temel cebirsel yöntemleri geliştiren ilk matematikçi olarak kabul edilir. Bu nedenle, El-Harezmi, haklı olarak “cebirin babası” olarak anılır. Nitekim “cebir” kelimesi, ikinci dereceden denklemleri çözmek için kullandığı “el-cebr” işleminden türemiştir.
El-Harezmi’nin “Cebir” adlı eseri, 16. yüzyıla kadar Avrupa üniversitelerinde temel matematik ders kitabı olarak okutulmuştur. Bu durum, onun çalışmalarının Batı matematiği üzerindeki derin etkisini gözler önüne sermektedir.
El-Harezmi sadece cebir alanında değil, astronomi ve astroloji alanlarında da önemli çalışmalar yapmıştır. Batlamyus’un “Coğrafya” adlı eserini gözden geçirerek düzenlemiş ve kendi gözlemlerine dayanarak astronomik tablolar oluşturmuştur.
El-Harezmi’nin ismi, matematik alanındaki kalıcı mirasının bir göstergesi olarak günümüzde de yaşamaktadır. “Algoritma” kelimesi, onun isminin Latinleştirilmiş hali olan “Algoritmi”den türemiştir. Ayrıca, İspanyolca’da “guarismo” ve Portekizce’de “algarismo” kelimeleri de El-Harezmi’nin isminden gelmektedir ve her iki kelime de “basamak” anlamına gelmektedir.
El-Harezmi’nin Hayatı
El-Harezmi, 9. yüzyılda yaşamış önemli bir matematikçi, astronom ve coğrafyacıdır. Hayatı hakkında kesin bilgiler sınırlı olsa da, bilime yaptığı katkılarla tarihe adını yazdırmıştır.
Doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmese de, genellikle 780 yılında, günümüz Özbekistan sınırları içerisinde bulunan Harezm bölgesindeki Hive şehrinde doğduğu kabul edilir. “El-Harezmi” lakabı, doğduğu bölgeye atıfta bulunur. Bazı kaynaklarda “El-Kurtubi” lakabıyla da anılması, bir dönem Bağdat yakınlarındaki Kurtuba bölgesinde yaşamış olabileceği ihtimalini akla getirir.
Harezmi’nin hayatının önemli bir kısmı, Abbasi halifesi El-Memun döneminde Bağdat’ta geçmiştir. Bilgeliğin ve bilimin merkezi olan Bağdat’ta, El-Memun tarafından kurulan Bilgelik Evi’nde görev almıştır. Burada Yunanca ve Sanskritçe bilimsel eserlerin tercümesine katkıda bulunmuş, matematik, astronomi ve coğrafya alanlarında önemli çalışmalar yapmıştır.
Harezmi’nin en önemli eserlerinden biri, cebir alanındaki temel eserlerden kabul edilen “El-Kitab’ül-Muhtasar fi Hisab’il Cebr ve’l-Mukabele”dir. Bu eser, cebirin temel prensiplerini ve denklemlerin çözüm yöntemlerini sistematik bir şekilde ele alması açısından çığır açıcıdır.
Harezmi, Hint-Arap rakam sistemi ve sıfır kavramının İslam dünyasına ve Batı’ya tanıtılmasında da önemli rol oynamıştır. “Hint Rakamlarıyla Hesaplama Üzerine” adlı eseri, bu rakam sisteminin yaygınlaşmasında etkili olmuştur.
El-Harezmi, astronomi alanında da önemli çalışmalar yapmış, güneş saati, usturlap gibi astronomi aletleri üzerine araştırmalar yapmıştır. Coğrafya alanında ise dünyanın çevresini hesaplamaya çalışmış ve yeryüzünün haritasını çıkarmaya çalışmıştır.
El-Harezmi’nin Çalışmaları
El-Harezmi, matematik, coğrafya, astronomi ve haritacılık alanlarında çığır açan çalışmalara imza atmış ve çalışmaları cebir, logaritma ve trigonometrideki daha sonraki gelişmelerin temelini oluşturmuştur.
Cebirin Babası:
El-Harezmi, cebrin ortaya çıkışını sağlayan ve bu alana adını veren “Tamamlama ve Dengeleme ile Hesaplama Üzerine Özlü Kitap” (Kitabü’l Muhtasar fi Hisab el-Cebr ve’l-Mukabele) adlı eseriyle bilinir. 820 yılında yazılan bu kitap, doğrusal ve ikinci dereceden denklemleri çözmek için sistematik bir yaklaşım sunmuştur. El-Harezmi’nin bu alandaki çalışmaları, matematiksel denklemlerin çözümünde devrim yaratmış ve modern matematiğin gelişimine büyük katkı sağlamıştır.
Hint-Arap Rakam Sisteminin Yayılması:
El-Harezmi, “Hint Rakamlarıyla Hesaplama Üzerine” (Kitab al-Jam’ wal-Tafriq bi-Hisab al-Hind) adlı bir diğer önemli eserinde ise Hint-Arap rakam sistemini ve sıfır kavramını İslam dünyasına tanıtmıştır. Bu kitap daha sonra Latinceye “Algoritmi de numero Indorum” olarak çevrilmiş ve Batı dünyasına yayılmıştır. Bu sayede, bugün hala kullandığımız ondalık sayı sistemi ve sıfır kavramı Avrupa’da yaygınlaşmış ve bilimsel gelişmenin önünü açmıştır.
Coğrafya ve Haritacılık Alanındaki Katkıları:
El-Harezmi, sadece matematik alanında değil, aynı zamanda coğrafya ve haritacılık alanlarında da önemli katkılarda bulunmuştur. Batlamyus’un Afrika ve Orta Doğu ile ilgili verilerini sistematize edip düzelterek “Kitab surat al-ard” (Dünya’nın görünüşü) adlı önemli bir coğrafya eseri yazmıştır. Bu eser, Batlamyus’un “Coğrafyası”ndaki bilgileri geliştirerek Akdeniz, Asya ve Afrika’nın daha doğru bir haritasını sunmuştur. Ayrıca, Halife el-Memun tarafından dünyanın çevresini belirlemek ve bir dünya haritası hazırlamak için görevlendirilen 70 kadar coğrafyacıya liderlik etmiştir.
Kalıcı Miras:
El-Harezmi’nin çalışmaları, 12. yüzyılda Latinceye çevrilerek Avrupa’ya ulaşmış ve Rönesans dönemindeki bilimsel devrimin öncülerinden biri olmuştur. Bugün hala kullandığımız cebir, algoritma ve algoritma terimleri, El-Harezmi’nin isminin Latinceleştirilmiş hali olan “Algoritmi” kelimesinden türemiştir. El-Harezmi, matematik, astronomi ve coğrafya alanlarındaki çalışmalarıyla insanlık tarihine damgasını vurmuş ve modern bilimin temellerini atan önemli bir bilim insanı olarak kabul edilmektedir.
El-Harezmi Diğer Çalışmaları
El-Harezmi’nin eserleri arasında Yahudi takvimi üzerine yazdığı “Risāla fi istikhrāj ta’rīkh al-yahūd” adlı tez dikkat çekicidir. Bu eserde, 19 yıllık metonik döngüyü açıklar, Tishrei ayının başlangıcını hesaplama yöntemlerini sunar ve İbrani takvimi ile Seleukos dönemi arasındaki ilişkiyi ele alır. Ayrıca bu eserde, İbrani takvimi kullanılarak Güneş ve Ay’ın ortalama boylamlarının nasıl hesaplanacağı anlatılır. Benzer çalışmalar, el-Bîrûnî ve Maimonides gibi diğer bilim insanlarının eserlerinde de görülmektedir.
El-Harezmi’nin kayıp eseri “Kitab-ı Ta’rīkh”, tarih alanındaki çalışmalarına örnektir. Bu eserin orijinal el yazması günümüze ulaşmamış olsa da, 11. yüzyılda bulunan bir kopyası sayesinde içeriği hakkında bilgi sahibiyiz.
El-Harezmi’nin eserleri arasında astronomiye dair olanlar arasında güneş saatleri, küresel astronomi ve usturlap yapımı ve kullanımı üzerine yazılmış kitaplar yer almaktadır. Özellikle “Ma‘rifat sa‘at al-mashriq fī kull balad” (Herhangi bir Yerde Sabah Genişliğinin Belirlenmesi) ve “Ma‘rifat al-samt min qibal al-irtifā” (Yükseklikten Azimutun Belirlenmesi) adlı eserleri, astronomi alanındaki yetkinliğini göstermektedir.
El-Harezmi’nin eserlerinin birçoğu, Berlin, İstanbul, Taşkent, Kahire ve Paris gibi şehirlerdeki kütüphanelerde bulunan el yazmaları sayesinde günümüze ulaşmıştır. Bu el yazmaları, bilim tarihinde önemli bir yere sahip olan bu bilim insanının çalışmalarını daha iyi anlamamızı sağlamaktadır.
